Jak wyglądała władza i państwo w średniowieczu i czym się one różniły od tych, które istnieją obecnie? Przede wszystkim władza w tej epoce była na ogół rozdzielona pomiędzy różne ośrodki, co dziś wydaje się na pierwszy rzut oka trudne do zrozumienia, ponieważ z czasem, wraz z rozwojem instytucji państwa, przejęło ono wszystkie (albo niemal wszystkie) rodzaje władzy, które kiedyś nie występowały razem. W dalszej części chciałbym przedstawić jedną z teorii, której źródłem jest książka M. Manna The Sources of Social Power, Cambridge 1986, proponującej takie właśnie podejście i wyodrębnienie kilku rodzajów władzy w średniowieczu. Książka jest z dziedziny socjologii historycznej i tak też plasują się poglądy autora na interesujący nas temat.
Można zatem wyodrębnić cztery rodzaje władzy (na podstawie M. Mann The Sources of Social Power, Cambridge 1986, s. 22-28), są to typy idealne:
władzę ideologiczną władzę gospodarczą władzę militarną władzę polityczną1) Władza ideologiczna opiera się na roszczeniu sobie przez jej podmiot wyłączności do:
- nadawania transcendentalnego znaczenia rzeczywistości społecznej,
- definiowania i interpretacji norm, rozumianych jako podzielane społecznie wyobrażenia o tym, jak należy się zachowywać we wzajemnych kontaktach,
- nadzoru nad praktykami estetyczno-rytualnymi.
Opiera się na niej autorytet sakralny zdolny przenikać wszelkie struktury organizacyjne (w tym także gospodarcze, militarne i polityczne). Religie, promując i kontrolując normatywną integrację społeczeństwa, oferują metody rozwiązywania występujących w nim napięć.
2) Władza gospodarcza poleca na zdolności do zaspokajania potrzeb egzystencjalnych człowieka, organizowanie pozyskiwania, przetwarzania, dystrybucji, wymiany i konsumpcji dóbr naturalnych. Autor wyróżnia tutaj pojęcie klasy. Monopolizacja kontroli nad tymi procesami prowadzi do powstania klasy dominującej, dysponującej w związku z tym znacznym zakresem władzy społecznej.
3) Władza militarna opiera się na zdolności do kontrolowania zorganizowanej agresji bądź samej groźby użycia siły fizycznej do obrony bądź wymuszenia pożądanych zachowań. Jest to władza kontrolująca użycie przemocy, a więc potencjalnie najbardziej efektywne narzędzie egzekucyjne. Funkcjonuje tak w czasie wojny, jak i pokoju. Zasięg władzy militarnej wyznaczony jest zasięgiem możliwej represji fizycznej, ale zapewnia kontrolę powierzchowną i nietrwałą m.in. z powodu trudności logistycznych z użyciem jej na większe odległości, jak również ograniczoną zdolnością wpływania na zachowania codzienne.
4) Władza polityczna utożsamiana bywa na ogół z instytucją państwa, chociaż można przyjąć jej występowanie w ograniczonym zakresie także poniżej tego poziomu. Jest to zdolność do zorganizowanego, zinstytucjonalizowanego i scentralizowanego regulowania wszelkich przejawów życia społecznego na określonym terytorium. Jest to władza najbardziej sterytorializowana, w przeciwieństwie do trzech pozostałych, tworząca i umacniająca granice geograficzne, działająca z pewnego, wąsko zakreślonego centrum na zewnątrz.
W zależności od intensywności form współpracy społecznej organizowanych przez władzę wyodrębnić można kilka dalszych kategorii. Władza ekstensywna odnosi się do zdolności zorganizowania dużej liczby ludzi na rozległych obszarach w celu ich włączenia w minimalnie stabilną współpracę. Władza intensywna odnosi się do zdolności zwartego zorganizowania i zarządzania wysokiego stopnia mobilizacji lub zaangażowania uczestników bez względu na ich liczebność i wielkość objętego obszaru (M. Mann, The Sources of Social Power, Cambridge 1986, s. 7). Następny podział dotyczy sposobu egzekwowania założonych celów. Władza autorytatywna przejawia się w precyzyjnych poleceniach i świadomym posłuszeństwie. Władza rozproszona natomiast, rozprzestrzenia się wśród populacji spontanicznie, nieświadomie i zdecentralizowanie, owocując podobnymi praktykami społecznymi, które urzeczywistniają relacje władzy, ale nie są jednoznacznie zarządzane. Przejawia się typowo nie w poleceniach i posłuszeństwie, ale w zrozumieniu, że te praktyki są naturalne lub moralne, lub wynikają z oczywistego wspólnego interesu (M. Mann, The Sources of Social Power, Cambridge 1986, s. 8). Te dwa dychotomiczne podziały pozwalają stworzyć system klasyfikujący formy zasięgu organizacyjnego władzy. I tak np. struktury dowódcze armii mają cechy organizacji intensywnej i autorytatywnej, zaś wymiana rynkowa realizująca się w drobnych transakcjach i obejmująca wielkie obszary ma strukturę organizacyjną rozproszoną i ekstensywną. Rozważając różne typy władzy, można określić ich efektywność w opanowywaniu przestrzeni zarówno społecznej, jak i geograficznej. I tak np. najbardziej ekstensywne są ideologie (religie) rozprzestrzeniające się najłatwiej na obszary znacznie większe niż granice państw, zasięgi działania armii czy systemów gospodarczych. Efektywność organizacyjno-mobilizacyjna ideologii niewspartej instytucjonalnie jest jednak niewielka. Różni historycy skłonni byli przypisywać decydujące znaczenie różnym spośród wskazanych wcześniej rodzajów władzy. Warto wskazać, że przez długi czas kluczową rolę przypisywano władzy militarnej. Obecnie coraz większy nacisk kładzie się jednak na przenikanie się wskazanych rodzajów władz w średniowieczu i ich współwystępowanie, ponadto fakt, że ich piastunami były różne podmioty.
.
.